برترى را در بزرگى روح میدانند نه در پروردن تن و آنچه تن بدان نيازمند است،و اگر به تن زنده‏اند براى آنست كه زندگى درست را بديگران بياموزند.
بآنها می‏گويند هنگامى كه با مردم زندگى میكنى ديگر تو نيستى.
اين مردمند كه بايد براى خدمت آنان زنده بمانى.
در انسان دوستى تا آنجا پيش مى‏روند كه میگويند چگونه سير بخوابم و در دور دست‏ترين نقطه‏ ها انسانى گرسنه پهلو بر زمين نهد.(2) زهرا(ع)پرورده چنين مدرسه ‏اى است.
نو عروسى كه جهاز او بهاى يكى زره به قيمت چهار صد درهم و اثاث البيت وى چند كاسه و كوزه سفالين باشد،پيداست كه در خانه شوى چگونه بسر خواهد برد.
اكنون فاطمه(ع)آماده رفتن بخانه شوهر است.
پدرش آخرين درس را بدو میدهد.
او پيش از اين،درس هائى نظير اين درس را آموخته است.
اما درس ‏هاى اخلاقى بايد پى در پى تكرار شود تا با تمرين عملى بصورت ملكه نفسانى در آيد هر چند او نيازى به تمرين ندارد،اما هر چه باشد انسان است،و با زنان خويشاوند و همسايه در ارتباط:

-دخترم به سخنان مردم گوش مده!مبادا
نگران باشى كه شوهرت فقير است!
فقر براى ديگران سرشكستگى دارد!براى پيغمبر و خاندان او مايه فخر است.

-دخترم پدرت اگر مى ‏خواست مى‏توانست گنج‏ هاى زمين را مالك شود.
اما او خشنودى خدا را اختيار كرد!

دخترم اگر آنچه را پدرت میداند مى‏ دانستى دنيا در ديده‏ ات زشت مينمود.(3)

من در باره تو كوتاهى نكردم!
ترا به بهترين فرد خاندان خود شوهر داده‏ام!
شوهرت بزرگ دنيا و آخرتست (4) .

خدايا فاطمه از من است و من از اويم! خدايا او را از هر ناپاكى بركنار بدار!
در پناه خدا!به خانه خود برويد.در بعض روايت‏ ها چنين آمده است:

زن ها براه مى ‏افتند.اسماء دختر عميس مى ‏ماند.

-تو كيستى؟ چرا نرفتى؟

-من بايد نزد دخترت بمانم.
چنين شبى دختر جوان بايد زنى را در دسترس خود داشته باشد.
شايد بدو نيازى افتد.

قسمت آخر اين داستان را مؤلف كشف الغمه به همين صورت آورده است.
ابو نعيم اصفهانى نيز هنگام نوشتن شرح حال اسماء بنت عميس آنرا نوشته است چنانكه نوشتيم جعفر بن ابى طالب و زن او اسماء بنت عميس جزء نخستين دسته مهاجران حبشه‏ اند(6) وى همراه شوهرش در سال هفتم هجرت هنگام فتح خيبر به مدينه بازگشت.هنگام بازگشت جعفر از حبشه پيغمبر(ص) فرمود بكدام يك از اين دو شادمان باشم‏«فتح خيبر يا بازگشت جعفر»(7).

بنابر اين ممكن نيست‏ بگوئيم اسماء شب عروسى فاطمه(ع)در مدينه بوده است.
اگر روايت در اصل درست‏ باشد و اگر روايت كنندگان در نوشتن نام دچار اشتباه نشده باشند،محتملا اين زن اسماء ذات النطاقين دختر ابو بكر و زن زبيـر بن عوام بوده است.
شگفت اينست كه ابو نعيم خود نخست داستان هجرت اسماء را به حبشه و بازگشت او و مشاجره وى را با عمر بر سر اينكه مهاجران حبشه امتيازى بيش از مهاجران مدينه دارند،آورده و بلافاصله داستان گفتگوى او را با پيغمبر در شب عروسى فاطمه نوشته است(8).


يكى از فاضلان معاصر كه كتابى بنام‏«فاطمه از گهواره تا گور»(9) نوشته و كتاب او سه سال پيش در بيروت به چاپ رسيده است،پس از آنكه با چنين مشكلات روبرو گرديده و پس از آنكه گفته‏ هاى علماى پيشين را مبنى بر ناممكن بودن حضور اسماء بنت عميس در اين عروسى آورده است.گويد:

«راه حل معقول اينست كه بگوئيم اسماء همان اسماء بنت عميس است،لكن او پس از رفتن به حبشه چند بار به مكه آمده است.و چون مسافران بين اين دو نقطه بايد تنها عرض درياى سرخ را به پيمايند اين كار چندان مشكل نيست.(10)


اين مؤلف بزرگوار يك نكته مهم را فراموش كرده است،و آن اينكه وقايع تاريخى تابع فرض و تصور ما نيست.اگر اصولى و يا فقيه هنگام تعارض اخبار تا آنجا كه ممكن باشد به جمع عرفى و يا جمع فقاهتى متوسل مى‏ شود،بخاطر اين است كه مدلول روايت اثر عملى دارد،يعنى بيان كننده يكى از احكام پنجگانه تكليفى است و تا آنجا كه ممكن باشد فقيه نبايد دست از امارات بردارد.


اما چنين جمعى را در داستان‏ هاى تاريخى نمیتوان پذيرفت.و بر فرض كه بپذيريم لا اقل بايد سندى داشته باشيم كه اشاراتى و لو با جمال به رفت و آمد مكرر مهاجران مكه به حبشه داشته باشد.ما میدانيم دسته‏ اى از مهاجران حبشه پيش از هجرت،به مكه بازگشتند،و آن هنگامى بود كه شنيدند و يا پيش خود تصور كردند،مردم مكه از مخالفت‏ خود با پيغمبر دست‏ برداشته‏ اند.
ابن هشام نام يك يك اين مهاجران و تيره آنان را نوشته است.در هيچ سندى كوچكترين اشارتى به بازگشت جعفر بن ابى طالب و يا زن او اسماء بنت عميس نيست.


آنگاه اگر امروز مسافرت از حجاز به حبشه از راه پيمودن عرض درياى سرخ آسان باشد،دليل نمى‏ شود كه هزار و چهار صد سال پيش هم چنين آسان بوده است.
كسانى كه از بيم جان و يا آزار جسمانى به كشورى بيگانه پناه بردند مانند بازرگان يا سياحت پيشه ‏اى نبودند كه پيوسته از نقطه ‏اى به نقطه ديگر مى‏ رود.

از اينها گذشته ما سندى از قرن دوم هجرى در دست داريم كه داستان هجرت اسماء بنت عميس را بتفصيل تمام نوشته است.اين سند كتاب نسب قريش نوشته ابو عبد الله مصعب بن عبد الله بن مصعب زبيرى است.
كتاب مصعب جنبه تبليغاتى ندارد.
گزارشى دقيق است كه از روى روايت هاى دست اول نوشته شده وى درباره اسماء چنين نويسد:

«چون جعفر بن ابى طالب به حبشه رفت زن خود اسماء بنت عميس را همراه خويش برد اسماء در حبشه،عبد الله،محمد و عون را براى او زاد.چند روز پس از زادن عبد الله براى نجاشى نيز فرزندى زاده شد،كس نزد جعفر فرستاد كه:
-پسرت را چه ناميده ‏اند؟

-عبد الله!
نجاشى فرزند خود را عبد الله ناميد،و اسماء شير دادن او را بعهده گرفت و بدين جهت نزد نجاشى منزلتى يافت،چون جعفر با مسافران دو كشتى عازم بازگشت‏شد،اسماء دختر عميس و فرزندانش را كه در حبشه زاده بودند،با خود برداشت و به مدينه آمدند و در مدينه بودند تا آنكه جعفر به موته رفت و در آنجا شهيد شد.(11) اين سند ديرينه ‏ترين و در عين حال روشن‏ترين ماخذ درباره اسماء بنت عميس است و ما مى ‏دانيم جعفر بسال هفتم هجرت پس از فتح خيبر بمدينه آمد.

نيز داستان هجرت جعفر جزء دومين دسته مهاجران،در سيره ابن هشام(12) و انساب الاشراف بلاذرى آمده است.بلاذرى نويسد:

جعفر با زن خود اسماء بنت عميس جزء دومين دسته بود و در حبشه ماند،ابو طالب در زندگانى خود هزينه او را مى ‏فرستاد.سپس با گروهى از مسلمانان پس از فتح خيبر بمدينه بازگشت.(13)


پس رواياتى را كه حاضر بودن اسماء را در مكه بهنگام مرگ خديجه و يا بودن او را در مدينه بشب عروسى فاطمه(ع) متذكراند،بايد مبتنى بر تخليط حادثه‏ ها با يكديگر و شبيه دانستن نام شخصى با ديگرى دانست.
چنين اشتباهات در چنان گزارش ها فراوان ديده مى‏ شود.

سه روز پس از عروسى بديدن دخترش مى‏ رود.درباره زن و شوهر دعا مى‏ كند.
ديگر بار فضيلت ‏هاى على(ع) را بر مى ‏شمارد و بخانه بر می‏گردد.
اما چنان مى‏ نمايد كه دورى دختر را،حتى در اين مسافت كوتاه نمى‏تواند تحمل كند.سالهاست فاطمه شب و روز در كنارش بوده است.او علاوه بر آنكه دخترش بود،ياد خديجه را براى او زنده نگاه ميداشت.
«چه كسى جاى خديجه را مى‏ گيرد؟!
روزيكه مردم مرا دروغ‏گو خواندند مرا راستگو دانست.
و هنگامى كه همه مرا رها كردند دين خدا را با ايمان و مال خود يارى كرد»(14) مى‏ خواست‏ يادگار خديجه پيوسته در كنارش باشد،اما او اكنون همسر على است و بايد در خانه او بماند.
اگر حجره ‏اى نزديك خانه خود براى آنان آماده كند خاطرش آسوده خواهد بود،اما ممكن است مسلمانان مدينه در زحمت‏ بيفتند،سرانجام خواست عروس و داماد را در حجره خود جاى دهد.
ولى اين كارى دشوار است چه هم اكنون در خانه او دو زن(سوده و عايشه)بسر مى‏ برند.
حارثه بن نعمان آگاه مى شود و نزد پيغمبر مى‏ آيد:

- خانه‏ هاى من همه به تو نزديك است‏ خود و هر چه دارم از آن توست.
بخدا دوست ‏تر دارم كه مالم را بگيرى تا آنرا در دست من باقى بگذارى.

- خدا تو را پاداش بدهد.

از اين روز فاطمه و على به يكى از خانه‏ هاى حارثه منتقل ميشوند.(15)

سال هاى دوم هجرت و اند سال پس از آن براى پيغمبر و مسلمانان،سال هاى سختى بود چه از جهت اوضاع سياسى و چه از جهت ‏شرائط اجتماعى و اقتصادى.
روزى كه پيمان مدينه بسته شد(16)،يهوديان با آنكه از حقوق سياسى و اجتماعى برخوردار بودند،بعللى كه اين كتاب تاب تفصيل آنرا ندارد،(17) دشمنى خود را با پيغمبر آغاز كردند و تا آنجا پيش رفتند كه به حكم قرآن مسلمانان به يكباره رابطه خود را با آنان بريدند.
تغيير قبله از مسجد اقصى به خانه كعبه كينه آنانرا با پيغمبر بيشتر كرد.
دسته ديگرى نيز در يثرب بسر مى ‏بردند كه زير پوشش مسلمانى بزيان مسلمانان كار ميكردند.

سركرده آنان عبد الله بن ابى بن ابى سلول بود.
اين عبد الله پيش از رسيدن پيغمبر به مدينه سوداى حكومت‏شهر را در سر داشت و مقدمات رياست او را نيز آماده كرده بودند ليكن هجرت پيغمبر از مكه بدانجا او را از اين بزرگى محروم ساخت.

عبد الله و كسان او بظاهر مسلمان شدند و جانب پيغمبر را گرفتند،ليكن دل آنان با او نبود.بخصوص شخص عبد الله كه هر گاه فرصتى دست مى‏ داد ضربتى كارى باسلام و مسلمانان مى‏ زد،چنانكه با عقب نشينى در جنگ احد عامل شكست مسلمانان گشت.حادثه رجيع و بئر معونه (18) را نيز كه در آن بيش از چهل تن از زبده مسلمانان به شهادت رسيدند،زبان دشمنان را دراز ساخت.و قبيله‏ هاى دنيا طلب خود را به دشمنان اسلام بستند.

شرايط اقتصادى نيز دشوار بود،مسلمانان مدينه و انصار تا آنجا كه مى‏ توانستند از همراهى با مهاجران دريغ نمى ‏كردند،بلكه با همه تنگدستى آنانرا بر خود مقدم ميداشتند.
اما مگر توان مالى مشتى كشاورز و كاسب خرده پا چه اندازه است؟
غنيمت‏ هاى جنگى هم رقمى نبود كه نياز نو مسلمانان را بر طرف كند و محمد(ص) كه هدايت و رياست اين مردم را بعهده داشت،آنانرا بر خود و خويشاوندان و بستگان خود مقدم مى‏ داشت.
اگر گشايشى در كار پيدا مى ‏شد حق مستمندان مهاجر و انصار بود.
اين درس را قرآن بدو و خاندانش آموخته است.
اگر خدا را دوست مى‏ دارند بايد لقمه را از گلوى خود ببرند و به گدايان،يتيمان و اسيران بخورانند بى آنكه بر آنان منتى نهند.و بدانند كه اين لقمه حق آن مستمندان است.حقى كه خدا براى آنان معين فرموده در مقابل پرداخت اين حق نبايد چشم پاداش و يا سپاس داشته باشند.پاداش اين كار نيك را در جهان ديگر خواهند گرفت.روزيكه همه چهره‏ ها ترش و در هم رفته است، چهره آنان شاداب و لب هاى ايشان خندان خواهد بود. (19)

مسلم است كه على پسر عموى پيغمبر و فاطمه دختر او در انجام دادن اين فرمان سزاوارتر از ديگران بودند.اين آيه‏ ها در خانه آنان و بر آنان نازل شده است.
در اجراى همين دستور اخلاقى بود كه اين زن و شوهر بيش از توان انسان معمولى بر خود سخت گرفتند.چهل سال پس از اين تاريخ هنگامى كه على ديده از اين جهان پر رنج فرو بست و بجوار رحمت پروردگار رفت،با آنكه پنج سال آخر زندگانى را در حكومت‏ بر جهان اسلام بسر برده بود،فرزندش حسن(ع) در نخستين خطبه خود او را چنين ستود:«مردم!دوش مردى بجوار خدا رفت كه از پيشينيان كسى بر او سبقت نگرفت و از پسينيان كسى بپاى او نخواهد رسيد.
چون پيغمبر او را به ماموريتى مى‏ فرستاد جبرئيل از سوى راست و ميكائيل از سوى چپ او را نگهبان بودند تا پيروز برگردد.
آنچه از او بجا مانده هفتصد درم است‏»اين سند نوشته ابن سعد در كتاب الطبقات الكبرى و از قديم‏ترين اسناد تاريخى و مورد استناد همه تاريخ نويسان است.

ابن عبد ربه اندلسى كه در آغاز سده چهارم مرده و كتاب او در پايان سده سوم نوشته شده،مانده از او را سيصد درهم نوشته است (21).

بسيار بى انصافى است كه كسى بگمان خود و يا براى گمراه ساختن مردمان ناآگاه،كتابى بنويسد و بخواهد اسلام را از ديدگاه فلسفه بشناساند آنگاه باتكاء ترجمه ‏اى غلط از ماخذى متأخر و چند قرن پس از ابن سعد و ابن عبد ربه،على را سرمايه‏ دار زمان خود معرفى كند.

اين بى انصافان كه براهنمائى انديشه كوتاه بين مى‏ خواهند هر حادثه ‏اى را با تاويل‏ هاى نادرست و دور از ذهن و منطق علمى،بر دريافت‏ هاى غلط خويش منطبق سازند،اين رنج مختصر را هم بر خود هموار نمى ‏كنند كه نخست همه اسناد را بررسى نمايند آنگاه آنرا طبقه‏ بندى كنند و سپس با روشى كه همه تاريخ نويسان بدان آشنا هستند درست را از نادرست جدا سازند.نمى ‏توانند يا نمى‏ خواهند خدا مى‏ داند«و من يضلل الله فماله من هاد»(22).



پى ‏نوشت ها:

1.همگان ديگر كسان را براى خود مى‏ خواهند جز تو كه خود را براى ديگر كسان مى ‏خواهى.(متنبى.ديوان ص 190 ج 3) .

2.نگاه كنيد به نامه امير المؤمنين على عليه السلام به عثمان بن حنيف (نهج البلاغه ص 50 ج 4) .
3.كشف الغمة ج 1 ص 363.
4.همان كتاب 351.
5.حلية الاولياء ج 2 ص 75.
6.رك.ابن هشام ج 1 ص 345 و ابن سعد ج 8 ص 205.
7.ابن هشام ج 3 ص 414.
8.حلية الاولياء ج 2 ص 74-75.
9.فاطمة الزهراء من المهد الى اللحد.
10.ج 2 ص 204.
11.نسب قريش ص 81.
12.ج 1 ص 345.
13.ص 198.
14.بحار ج 43 ص 131 و رك ص 21 اين كتاب.
15.ابن سعد،طبقات ج 8 ص 14 و رجوع شود به الاصابة ج 8 ص 158 بخش يك و الاخبار الموفقيات ص 376.
16.رجوع كنيد به تحليلى از تاريخ اسلام،از نويسنده.ص 39-53.
17.رجوع شود به تحليلى از تاريخ اسلام نوشته مؤلف ص 55.
18.خلاصه حادثه رجيع اينكه نمايندگانى از طائفه كنانه نزد پيغمبر آمدند،و از او خواستند، كسانى را به قبيله آنان بفرستد تا احكام اسلام را بديشان بياموزند پيغمبر شش تن از مسلمانان را همراه آنان كرد،ولى آنان در موضعى بنام رجيع بر اين شش تن حمله بردند،چهار تن را كشتند و دو تن ديگر را به مشركان مكه تسليم كردند و آن دو تن در آنجا بكين كشتگان قريش در بدر كشته شدند در حادثه بئر معونه سى و هشت تن نمايندگان پيغمبر به شهادت رسيدند.
19.سورده دهر آيات 8-11.
20.الطبقات ج 3 ص 26.
21.العقد الفريد ج 5 ص 103.
22.الرعد:33.